Raport jest przykładowym tokiem rozumowania w zakresie eksploracji wybranego składnika na wielu płaszczyznach. Analiza konkretnego producenta nie jest reklamą, jest zobiektywizowanym sposobem patrzenia na trendy, rankingi, porównania. W większości wykresy prezentują dane za okres 01.2020-08.2023, poza wyjątkami, które jednoznacznie wynikają z prezentowanego wykresu czy prowadzonej narracji.

Krótko o roślinie

Bez czarny jest krzewem, który dostarcza dwa główne surowce farmaceutyczne: kwiaty oraz owoce. Roślina ta ma długą historię stosowania w medycynie ludowej, w leczeniu przeziębienia i grypy. Jest również tradycyjnie stosowana jako środek przeczyszczający, moczopędny i napotny oraz jako stymulator układu odpornościowego. Polifenole zawarte w czarnym bzie mogą być odpowiedzialne za jego działanie przeciwutleniające.

Stosowanie bzu czarnego jest uznawane za bezpieczne. Jeśli wystąpią działania niepożądane, są one prawdopodobnie spowodowane spożyciem surowych i niedojrzałych owoców czarnego bzu lub nasion, liści i innych części roślin. Ze względu na glikozydy cyjanogenne mogą one powodować ciężką biegunkę, nudności, wymioty, osłabienie i zawroty głowy. Obróbka termiczna (gotowanie) eliminuje toksynę.

Preparaty czarnego bzu mogą wchodzić w interakcje z lekami immunosupresyjnymi ze względu na potencjalne działanie immunomodulujące (np. azatiopryną czy cyklosporyną). Pacjentom z chorobami autoimmunologicznymi należy odradzać przyjmowania czarnego bzu, gdyż może zaostrzać przebieg choroby, zwiększając produkcję cytokin, w tym interleukiny.

Najnowsze zgłoszenia a bez czarny

• Okiem analityka: Patrząc na liczbę zgłoszeń z ostatnich 7 i 90 dni, wśród składników nieustannie dominują preparaty z witaminą C, witaminami z grupy B, ale widoczna jest także popularna witamina D oraz cynk. Obserwujemy zatem obecność składników występujących w preparatach mających zastosowanie w nadchodzącym sezonie infekcyjnym. Ciekawy jest producent z ponad 200 notyfikacjami… Jakie jest miejsce bzu czarnego w tym zestawieniu?
• Okiem farmaceuty: Przeprowadzone badania potwierdzają skuteczność bzu czarnego stosowanego w celu zniesienia objawów grypy oraz jako dodatek do płynów do płukania jamy ustnej w celu redukcji stanu zapalnego dziąseł. Podkreślam słowo redukcja — czyli nie sprawdzi się jako profilaktyka, ale podczas infekcji, w momencie, kiedy zaczną pojawiać się pierwsze objawy grypy czy przeziębienia.

Popularność rośliny na podstawie Smart Supplement Monitor

• Okiem analityka: Czarny bez namierzony. W ciągu ostatnich 90 dni do rejestru GIS zostało zgłoszonych 27 unikalnych produktów, przez 21 producentów. To prawie tak samo jak w analogicznym okresie rok wstecz. Ostatni tydzień, to tylko jeden preparat. Porównując popularność czarnego bzu do witaminy C, mówimy o ponad 20-krotnie mniejszej popularności składnika. Cóż, zastosowanie witaminy C jest wyjątkowo wszechstronne (albo to sprawa claims;)). Czy witamina C to nie jest także składnik aktywny zawarty w czarnym bzie?
• Okiem farmaceuty: Tak, owoc bzu czarnego jest cennym źródłem witaminy C. W 100 gramach surowca mamy aż 80 mg tej witaminy. Przypomnę, że dla zdrowych osób dorosłych dzienne zapotrzebowanie na witaminę C wynosi 1 mg/kg masy ciała. Co więcej, dojrzałe owoce są cennym źródłem antocyjanidyn, które wykazują działanie immunomodulujące i przeciwzapalne. Zawierają również flawonoidy: rutynę i kwercetynę. Kwiaty zawierają także kwas chlorogenowy, który wykazuje działanie antybakteryjnie i przeciwzapalne oraz magnez żelazo i cynk.

Bez czarny – podstawowe statystyki

• Okiem analityka: Od początku roku 2020, do dziś, w rejestrze GIS odnotowano 557 notyfikacji. Dominująca kwalifikacja rejestracyjna to status suplementu diety. Wśród postaci produktowych najpopularniejsze są kapsułki, płyny i tabletki. Mamy też łakocie, są to pojedyncze wystąpienia. Liderami wśród podmiotów zgłaszających są Polski Lek oraz dystrybutor — Olivit. Podmioty te zgłosiły po 20 preparatów zawierających bez czarny. Ciekawe, jakiego typu kombinacje składników dominowały w tych preparatach… Ale zanim to, to jeszcze rzut okiem na wykresy liniowe i analizę trendu.
• Okiem farmaceuty: Zarówno kwiaty jak i owoce oprócz celów leczniczych, są także wykorzystywane do produkcji słabych napojów alkoholowych. Owoce są powszechnie używane jako naturalny barwnik produktów spożywczych.

Bez czarny z perspektywy długoterminowej

• Okiem analityka: Czarny bez z perspektywy czasu. Hossa związana z suplementami diety i sytuacją pandemiczną objęła także czarny bez. Wzrosty w zakresie powiadomień dla preparatów z tą rośliną w niektórych kwartałach są imponujące. Natomiast widoczne jest wyraźne załamanie w trendzie, powiązane z „wygaszaniem” pandemii i powrotem do „new normal”. Na tę chwilę nie dostrzegam aby tendencja rozwojowa podlegała większym zmianom.
• Okiem farmaceuty: Pomimo twierdzeń, nie ma wiarygodnych dowodów na poparcie stosowania czarnego bzu w leczeniu COVID-19. Zamiast tego warto promować zdrowy styl życia i sprawdzone metody zapobiegania.

Bez czarny ze względu na ogrom prozdrowotnych składników potencjalnie może wykazywać działanie wspomagające leczenie w chorobach takich jak:

• hiperlipidemia,
• infekcje dolnych dróg oddechowych,
• zapalenie zatok,
• otyłość.

W związku z tym roślina ta jest ciągłym obiektem badań naukowych. Jednakże, na ten moment brak jest wiarygodnych danych oceniających wyżej wymienione właściwości oraz nie jest jasne czy takowe działanie jest obserwowane kiedy bez czarny jest stosowany samodzielnie, czy w połączeniu z innymi składnikami.

Bez czarny i towarzystwo

• Okiem analityka: Surowiec ten pojawił się w towarzystwie ponad 400 składników. Głównie to inne składniki roślinne, oraz witaminy i składniki mineralne. Patrząc na wektor prawdopodobieństwa wystąpień składników, można stwierdzić, że surowiec ten, jest popularny jako monopreparat, a jeśli występuje w produktach złożonych to głównie z witaminą C (40% preparatów), z witaminą D (21% preparatów) i cynkiem (38% preparatów), co ma sens z uwagi na przeznaczenie w stosowaniu.
• Okiem farmaceuty: To częste połączenia w dostępnych na rynku suplementach diety. Często na opakowaniu i w ulotce widnieje napis: „Suplement diety działający korzystnie na górne drogi oddechowe i wspierający funkcjonowanie układu odpornościowego.” Jednakże warto mieć na uwadze udowodnione właściwości tych trzech składników i wziąć pod uwagę, z jakimi infekcjami mamy do czynienia (grypa czy przeziębienie), dobrać odpowiednią wielkość dawki czy postać produktu.

cynk — niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Jego niedobory mogą zwiększać podatność na infekcje. Jeśli chodzi o leczenie infekcji – potrzebne są dalsze badania, które pozwoliłyby na dobranie odpowiedniej dawki. Dostępne na rynku produkty mają zbyt małą dawkę cynku, aby móc osiągnąć efekty terapeutyczne.

witamina D — wykazuje działanie immunomodulujące oraz poprawiające różnicowanie komórek odpornościowych.

witamina C — badania kliniczne wykazały, że codzienna suplementacja witaminy C w dawkach powyżej 200 mg/dobę nie zmniejszyła ryzyka rozwoju przeziębienia. Wyjątkiem były badania kliniczne z udziałem kilkuset sportowców wyczynowych. Suplementacja wskazaną dawką witaminy C może skrócić czas trwania choroby o około 1 dzień. Wyższe dawki (nawet 2000 mg!!) wbrew panującym przekonaniom i powielaniu mitów nie intensyfikują tego działania, wręcz mogą powodować wystąpienie działań niepożądanych, głównie ze strony układu pokarmowego.

W tym miejscu trzeba jednak dodać, że nie każdy surowiec roślinny posiada badania potwierdzające jego skuteczność. Stosowanie niektórych roślin opiera się na tradycyjnym zastosowaniu (traditional use). Nie oznacza to, że dany produkt może nie przynieść oczekiwanego efektu, lecz że nieznane są dane naukowe w tym zakresie. Wieloletnie wykorzystywanie również może świadczyć o potencjalnej skuteczności.

Wzorzec ogólny a podejście indywidualne

• Okiem analityka: To dobry moment, by na chwilę powrócić do Polskiego Leku. Czy u tego producenta są różnice w komponowaniu składów w stosunku do wzorca ogólnego? Na pewno jest mniejszy zakres składników (28). Można także zauważyć zmianę w prawdopodobieństwach wystąpień składników z „wielkiej trójki” towarzyszących czarnemu bzowi. Witamina C i cynk występują praktycznie w każdym składzie wspólnie. Dość często dodawane są witamina D, selen, rutozyd, ale i witaminy z grupy B. Patrząc na szczegółową dekompozycję składów, zastanawiające jest czy połączenie bzu czarnego, dziewanny drobnokwiatowej, jeżówki purpurowej, werbeny pospolitej jako składników z kategorii rośliny, oraz składników mineralnych jak cynk, selen, a także witaminy c i rutozydu, rzeczywiście daje „boost” w działaniu synergistycznym? Czy może właśnie rośnie ryzyko wystąpienia antagonizmów między tyloma składnikami naraz?
• Okiem farmaceuty: Przy produktach zawierających kilka, kilkanaście a nawet kilkadziesiąt (!!) składników istnieje ryzyko skomponowania składu tak, że możliwe jest wystąpienie zależności negatywnej, czyli antagonizmu. Dlatego, niezwykle pomocne będzie dostępne już niebawem narzędzie Smart Supplement służące do wykrywania niepożądanych kombinacji, tak aby uniknąć np. zjawiska kiedy jeden składnik osłabia działanie drugiego składnika.

Wracając do mniej powszechnych połączeń – witamina B6 i witamina B12 wspomagają odporność na poziomie komórkowym. Kompozycja z innymi surowcami roślinnymi: korzeniem goryczki, kwiatem pierwiosnka, zielem szczawiu oraz zielem werbeny to połączenie znane z popularnego produktu leczniczego stosowanego w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych zatok w formie tabletek drażowanych i kropli.

Połączenie bzu czarnego w wyciągu złożonym z liścia podbiału, kwiatu lipy, kory wierzby to znana mieszanka w leku OTC tradycyjnie stosowanego w stanach podgorączkowych.

Stosowanie preparatów złożonych z jeżówki i bzu czarnego może wpływać na stężenie leków metabolizowanych przy udziale CYP3A4, np. fluoksetyny, blokerów kanału wapniowego (np. diltiazemu), leków przeciwgrzybiczych (np. itrakonazol), omeprazolu, klarytromycyny czy cyprofloksacyny. Jednak jest to związane z zawartością jeżówki a nie bzu czarnego. Pacjenci stosujący te produkty równocześnie powinni zachować szczególną ostrożność, gdyż może dojść do niepowodzenia terapii.

Włączamy wyższy bieg – kompozycje składnikowe z perspektywy uczenia maszynowego

• Okiem analityka: Jakkolwiek nie jest pomocne spojrzenie na składy produktów w klasycznym ujęciu częstościowym albo nazwijmy to podejście typu „helicopter view”, to zwieńczeniem analizy wzorców jest grupowanie (klasteryzacja produktów) w określone schematy kompozycji, a następnie prezentacja ich pod kątem rankingu popularności rozumianej jako liczba produktów.

Do dzieła! W zbiorze mamy 528 produktów z bzem czarnym. 457 wykazuje określone podobieństwo do sąsiada. Preparaty podobne do „czegokolwiek” zostały pogrupowane w 12 klastrów, różniących się liczebnością oraz wzorcem, a precyzyjniej mówiąc rdzeniem (centroidem). Przynależność do danego klastra, w praktyce oznacza, że ta grupa produktów jest w pewnym sensie homogeniczna (jednorodna) i różni się w jakiś sposób od preparatów w innych klastrach. 71 – to liczba obserwacji odstających, co oznacza, że preparaty te nie pasują do żadnego zidentyfikowanego wzorca, jaki występuje w rdzeniu każdego klastra. Wśród nich można szukać inspiracji na kompozycje inne niż wszystkie (wyjątkowe czy przypadkowe).

Analizując strukturę 3 pierwszych klastrów widzimy, iż „rdzeń” (zielony) w każdym z nich stanowią naprzemiennie bez czarny, cynk i witamina C. Pojęcie rdzeń oznacza, że te składniki występują zawsze w każdym preparacie klastra. Natomiast wokół rdzenia możemy napotkać inne składniki.

Dla przykładu klaster numer 2 składa się ze 115 produktów, co daje ponad prawie 20% wszystkich preparatów z bzem czarnym. Jak szukać różnic w składach w podobnej grupie produktów i oceniać czy są one atrakcyjne z punktu widzenia konsumenta? Wystarczy spojrzeć na zestawienie szczegółowe (tabela) i tam poszukiwać inspiracji. Na pierwszy rzut oka ciekawe wydaje się połączenie z beta-glukanem i witaminą B. Czy to jest „eureka” z punktu widzenia korzyści dla pacjenta?

• Okiem farmaceuty: Beta-glukany wchodzą w skład suplementów diety polecanych przeważnie w celu wzmocnienia odporności. Jednakże, działanie immunostymulujące nie zostało udowodnione klinicznie. Składnik ten potencjalnie zwalcza infekcje układu oddechowego, które są wywołane wysiłkiem fizycznym.

Strategie uniwersalne

• Okiem analityka: Interesujący klaster, gdzie znajduje się 7 produktów tej samej marki. Bogaty „rdzeń”, bo aż 13 składników. W zasadzie brak różnic pomiędzy produktami na poziomie składu… Ale za to, jakie szerokie zastosowanie patrząc na nazwy preparatów? Czy to ma sens?
• Okiem farmaceuty: Wszystkie produkty zostały zgłoszone w tym samym czasie, więc nie mamy tu do czynienia z popularnym zjawiskiem marketingowym „marki parasolowej” (z ang. umbrella branding), czyli niejako wybicia się innych produktów z portfolio na jednym, sprawdzonym liderze. Jako pierwszy produkt rzucił mi się w oczy „WIMIN Zestaw z myślą o dziecku”, który nijak się ma do wytycznych PTGIN. Gdzie są kwasy DHA, gdzie witamina D? Taka nazwa może wprowadzać pacjenta w błąd. Oczywiście, każdy z nas ma możliwość sprawdzenia co kupuje, przeczytania składu i rozmowy z farmaceutą.

BIBLIOGRAFIA:

1. Kong F. Pilot clinical study on a proprietary elderberry extract: efficacy in addressing influenza symptoms. Online Journal of Pharmacology and Pharmacokinetics 2009;5:32-43.
2. Kunitz S, Melton RJ, Updyke T, et al. Poisoning from elderberry juice. MMWR 1984;33:173-4.
3. Barak V, Halperin T, Kalickman I. The effect of Sambucol, a black elderberry-based, natural product, on the production of human cytokines: I. Inflammatory cytokines. Eur Cytokine Netw 2001;12:290-6.
4. Vlachojannis JE, Cameron M, Chrubasik S. A systematic review on the sambuci fructus effect and efficacy profiles. Phytother Res. 2010 Jan;24(1):1-8.
5. Tiralongo, E., Wee, S. S., Lea, R. A. (2016). Elderberry Supplementation Reduces Cold Duration and Symptoms in Air-Travellers: A Randomized, Double-Blind Placebo-Controlled Clinical Trial. Nutrients, 8(4), 182.
6. Murkovic, M., Abuja, P. M., Bergmann, A. R., Zirngast, A., Adam, U., Winklhofer-Roob, B. M., Toplak, H. (2004). Effects of elderberry juice on fasting and postprandial serum lipids and low-density lipoprotein oxidation in healthy volunteers: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. European journal of clinical nutrition, 58(2), 244–249.
7. Rusińska A, Płudowski P, Walczak M, Borszewska-Kornacka MK, Bossowski A, Chlebna-Sokół D, Czech-Kowalska J, Dobrzańska A, Franek E, Helwich E, Jackowska T, Kalina MK, Konstantynowicz J, Książyk J, Lewiński A,
8. Łukaszkiewicz J, Marcinowska-Suchowierska E, Mazur A, Michałus I, Peregud-Pogorzelski J, Romanowska H, Ruchała M, Socha P, Szalecki M, Wielgoś M, Zwolińska D, Zygmunt A. Vitamin D Supplementation Guidelines for General Population and Groups at Risk of Vitamin D Deficiency in Poland—Recommendations of the Polish Society of Pediatric Endocrinology and Diabetes and the Expert Panel With Participation of National Specialist Consultants and Representatives of Scientific Societies—2018 Update. Front Endocrinol (Lausanne).
9. Maywald, M., Wessels, I., Rink, L. (2017).:Zinc Signals and Immunity. International journal of molecular sciences, 18(10), 2222
10. Fazilaty, Z., Chenari, H., Shariatpanahi, Z. V. (2018). Effect of ß-glucan on serum levels of IL-12, hs-CRP, and clinical outcomes in multiple-trauma patients: a prospective randomized study. Ulusal travma ve acil cerrahi dergisi Turkish journal of trauma & emergency surgery : TJTES, 24(4), 287–293.
11. Mosikanon, K., Arthan, D., Kettawan, A., Tungtrongchitr, R., Prangthip, P. (2017). Yeast β-Glucan Modulates Inflammation and Waist Circumference in Overweight and Obese Subjects. Journal of dietary supplements, 14(2), 173–185.
12. Hemilä, H., Chalker, E. (2013). Vitamin C for preventing and treating the common cold. The Cochrane database of systematic reviews, (1), CD000980.

Raport w formacie PDF możesz pobrać klikając tutaj.